حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی

گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی، از نویسندگان موسوعه آخوند خراسانی

............................................................

-       تعداد قابل ملاحظه ای از مجلدات موسوعه آخوند خراسانی توسط شما تهیه شده است.لطفا در زمینه کیفیت کار خود توضیحاتی ذکر نمائید.

بسم الله الرحمن الرحیم.ما درباره کنگره آخوند خراسانی به همکاری برخی از دوستان خود دو کار انجام داده ایم.کار اول تحت عنوان فقه فتوایی آخوند خراسانی است.در حوزه های علمیه معمولا از آخوند خراسانی فقط کفایه الاصول ایشان و نیز حاشیه آخوند بر رسائل شیخ انصاری- دو حاشیه قدیمه و جدیده- را می شناسند و حوزه ها نوعا با فقه آخوند خراسانی مرتبط و آشنا نیستند.اما وقتی انسان شرح حال ایشان را می نگرد مشاهده می کند که آخوند علاوه بر اصول، در زمینه فقه نیز آثار بسیاری دارد.آثاری که برخی از آنها اخیرا در دستور کار برخی موسسات تحقیقاتی قرار گرفته و طبع شده است،این آثار به تعبیر من فقه استدلالی آخوند هستند، مثل شرح تبصره،رسالات فقهی و...از اینها که بگذریم یک بخش ناپیدا در بین آثار فقهی آخوند وجود دارد که ما از ان تعبیر به "فقه فتوایی" نموده ایم. آخوند خراسانی مستقیما رساله عملیه برای مقلدانش ننوشته است و رساله های او به صورت حواشی بر رساله های علمای معاصر و سابق بر وی است.کار ما در این مجموعه شناسایی،گرداوری و تصحیح حاشیه های آخوند بر رساله های دیگر مراجع است که نتیجه کار فقه فتوایی شده است.

سابقه رساله نویسی در بین شیعه را شاید بتوان به جامع عباسی شیخ بهایی برگردانیم ولی از ان شسته رفته تر و شبیه رساله های امروزی می توان رساله حاجی محمد ابراهیم کلباسی تحت عنوان نخبه المسائل را ذکر کرد. حاجی کلباسی یک دوره فقه فارسی را به صورت مسئله مسئله و با بیان روان نگاشته است و هر چند این رساله ایشان ناقص بوده و فقط مبحث زکات را در بر دارد ولی تدوین این رساله شباهت بسیاری با رساله های امروزی دارد.قدیمی ترین حاشیه ای که از اخوند خراسانی یافته ایم حاشیه فتوایی ایشان بر نخبه حاجی کلباسی است.سپس حاشیه آخوند بر رساله شیخ انصاری،میرزای شیرازی و...برخی از این بزرگان دارای چند رساله بوده اند و آخوند خراسانی بر همه انها حشیه زده است.در مجموع ما 14 حاشیه را شاسایی کرده ایم و به صورت مجموعه در موسوعه قرار داده شده است.

-       آیا فقط به ذکر حواشی آخوند بر رساله های عملیه پرداخته اید؟

خیر، برخی از دوستان یعنی حجت الاسلام و المسلمین مبلغی-رئیس وقت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی- و نیز جناب استاد صاحبی-دبیر علمی کنگره- پیشنهاد دادند که فتاوای اجتماعی آخوند خراسانی نیز که قاعدتا از فقه ایشان برخاسته است- از جهت مرجع تقلید بودن وی- نیز جمع شود.

این مسئله باعث شد که ما جستجویی انجام داده و در بین کتاب هایی که در رابطه با اخوند خراسانی نگاشته شده مطالب مناسبی را یافتیم و به فقه فتوایی ضمیمه کردیم. نام این مجموعه فتاوای اجتماعی و سیاسی اخوند خراسانی است و منبع و مصدر اصلی ما در این قسمت دو کتاب است.یکی کتاب حیاه الاسلام آقا نجفی قوچانی که ضمن شرح حال آخوند، اقدام به نقل و اوردن فتوای بسیاری که به معنای دقیق کلمه سیاسی و اجتماعی است نموده است.منبع دوم ما کتابی است به نام سیاست نامه خراسانی که تلگراف ها و مطالبی را از بین روزنامه های عصر مشروطه تجمیع نموده است. ما ضمن بررسی و سنجش این دو مجموعه نزدیک به 150 مسئله و استفتای سیاسی و اجتماعی را گزینش کردیم.پس بخش فقه فتوایی اخوند خراسانی شامل 15 متن کهن است که شامل 14 حاشیه عربی و فارسی آخوند خراسانی بر رساله های علمای معاصر و قبل ایشان است و نیز قسمتی تحت عنوان فتاوی سیاسی-اجتماعی.

-       از دشواری های مسیر تحقیق و جستجو بگویید؟

در مرحله اول شناسایی متون مربوط به آخوند بسیار دشوار بود.چون این حواشی-به جز یک حاشیه که مرحوم احمدی فقیه یزدی چاپ نموده بود- باقی در زمان های بسیار دور و به صورت چاپ سنگی طبع شده بود و پیدا کردن و شناسایی کتب خاص یک شخص در بین کتب سنگی، به علت نداشتن عنوان بندی،اختلاط حواشی و...سخت است.مثلا فتوای علما به صورت رمز ذکر می شود و این باعث صعوبت شناسایی می گردد.حتی ما چندین مورد را در اواخر انجام کار موفق به شناسایی و اضافه کردنش شدیم.

بعد از مرحله شناسایی اقدام به یک کار علمی عمیق نمودیم به این علت که اگر می خواستیم تمام متون را در کنار حواشی آخوند ذکر کنیم مجموعه دارای حجم بسیار زیادی می شد.اگر فقط حواشی اخوند را ذکر می کردیم قابلیت فهم نداشت.لذا اقدام به برگزیدن قسمتی از متن نمودیم که باعث گویایی حاشیه آخوند بر ان شود و به علاوه برای فرار از بسط زیاد مجموعه از نقل تمام متون نیز خودداری کرده باشیم.سپس این حاصل کار به مرحله تایپ و مقابله و ویرایش رفت.

اقدام بعدی ما این بود که برای هر متن اقدام به اوردن شرح حالی از ماتن نموده و یک نسخه شناسی نیز در ابتدای هر متن انجام دادیم.در صورت تعدد نسخ در انتهای مقدمه هر بخش تصویرهایی نیز اورده شد.

در عین حال برای کل مجموع نیزیک مقدمه تحلیلی کلی ذکر کردیم که علاوه بر شرح حالی مختصر از اخوند خراسانی، به بیان سیر رساله عملیه نویسی در بین شیعه در چند مرحله پرداخته ایم و کتب مهم هر دوره را تا زمان آخوند خراسانی ذکر کرده ایم و امیدواریم این تحلیل و اصل مجموعه سه جلدی فقه فتوایی آخوند برای حوزه های علمیه مفید باشد.لازم به ذکر است که همکار ما در تمام طول تهیه این مجموعه حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین درایتی بود.

اما کار دوم: مجموعه ای است به نام شناختنامه آخوند خراسانی، شناختنامه نویسی که در سالیان اخیر رواج پیدا کرده است کاری است در مرحله قبل از دایره المعارف نویسی، در دایره المعارف نویسی برای نگارش یک مدخل ابتدا تمام مصادر و اطلاعات را جمع اوری کرده و سپس با اتکا به انها و ساماندهی مطالب و برداشت کلی، اقدام به نوشتن مدخل مربوط می شود، به گمان بنده شناختنامه نویسی قبل از دایره المعارف نویسی است. یکی از تفاوت های شناختنامه با دایره المعارف این است که در دایره المعارف تکرار وجود ندارد، ولی در شناختنامه چون به صورت مقاله مقاله است تکرار راه دارد.به اصطلاح کار شناختنامه نویسی یک کار تولیدی نیست بلکه یک کار خدمات پزوهشی و منابع و مقالات را در دسترس محققان قرار دادن است.چه اینکه ممکن است افرادی دسترسی به منابعی نداشته باشند و شرایط مصدر یابی و دسترسی به مصادر کمیاب مقدورشان نباشد.مثلا در مورد اخوند مطالبی وجود دارد که در همان زمان نزدیک به زندگی ایشان نوشته شده و دسترسی به اصل ان بسیار مشکل است و ما در این مجموعه از همان زمان تا به حال اقدام به اوردن مطالب مرتبط با آخوند نموده ایم.

-       شیوه کار شما در انتخاب و تبویب مباحث چگونه بوده است؟

ما ابتدا تمام مقالات چاپ شده در رابطه با آخوند خراسانی را و نیز نوشته ها قابل اعتنایی را که در یک کتاب خاص پیرامون آخوند خراسانی نوشته شده بود را جمع کردیم و برای مزید فایده پس از قرار دادن مطالب مذکور در مجموعه، بخشی را به معرفی کتاب های مستقلی که در مورد آخوند خراسانی هستند اختصاص دادیم.سومین کار ما در این مجموعه شناسایی و اوردن گزارش مختصر پایان نامه هایی است که به آخوند خراسانی ربط دارد.شیوه کار ما در تحلیل مطالب اینگونه بوده که در قسمت مقالات پس از شناسایی مقالات فارسی،عربی و انگلیسی، مقالات سبک و ضعیف و یا کم فایده را کنار گذاشتیم و ان مقاله هایی را که دارای مطالب جدید و قابل اعتنا بود برگزیده و اوردیم.پالایش و موضوع بندی همین مقالات خود یک کار علمی نیاز داشت.مثلا بخش زندگی نامه علمی،آثار، امور سیاسی و اجتماعی، عصر مشروطه و...

نسبت به منابع مقالات نیز اقدام به یکسان سازی بین انها نمودیم و ویرایش کلی مطالب نیز اخرین مرلحه بود.البته چون در اینجا کار اصلی ما نقل بود و نه ویرایش متن، لذا حق تصرف در متن مقالات را نداشتیم ولی در عین حال برای هر مقاله اقدام به چکیده نویسی نیز کردیم.البته حجم مقالات متفاوت است و نهایتا دو جلد مختص مقالات فارسی و گزارش کتاب ها و پایان نامه ها شده و یک جلد هم به مقالات عربی و انگلیسی اختصاص یافت.

در بخش کتاب ها حدود 20 عنوان کتاب یافته و معرفی کردیم.ارزش علمی کتاب ها متفاوت است و از این روز گزارش انها از 3 تا 10 صفحه در نوسان است.در بخش پایان نامه ها نیز حدود 15 پایان نامه پیدا کرده ایم و عمدتا در مقطع فوق لییسانس بوده اند و از هر کدام از انها گزارشی نیز ارائه داده ایم.

مقالاتی که در مجموعه آمده برخی مدخل های دایره المعارف ها بوده اند،برخی به صورت مستقل در مجلات و روزنامه ها چاپ شده و تعدادی از مقالات نیز در واقع بخش هایی از یک کتب خاصی بوده و گزارش اینها مفصلا با ذکر نام نویسنده و منبع و ...امده است.اسامی مقالاتی که در سطح نازل تری بوده و در حد ترویجی بوده اند نیز اورده شده است.

امیدواریم این مجموعه نیز برای محققان و پزوهشگران مفید فایده باشد.

-       به نظر شما در مورد آخوند خراسانی چه کارهای دیگری در زمینه فقه ایشان میتوان انجام داد؟

به نظر بنده تعریف و شناساندن ادبیات فقهی آخوند خراسانی امری قابل برسی است که می تواند دستمایه ایجاد و خلق یک کتاب علمی و یا لااقل یک مقاله تحلیلی و تحقیق جدی باشد.خود بنده تمایل به انجام نگارش این تحقیق داشتم ولی بر اثر ضیق وقت امکان ان را نداشته و در هر حال جای این تحقیق خالی است. یعنی بر اساس این مجموعه، ادبیات فقهی اخوند خراسانی را کشف کنیم.یعنی ببینیم نوع نگارش ایشان در این رساله ها چگونه بوده است؟ ایشان در این حواشی چه مقدار آرای جدید و رای مبتکرانه دارا هستند؟ مسئله دیگر در این تحقیق بررسی تبدل رای های اخوند خراسانی و تغییر دیدگاه های فقهی است.وقتی یک مرجعی بر 14 رساله عملیه حاشیه نوشته است بررسی شود که حرکت ایشان در مسیر فتوا دادن رو به جلو است یا رو به عقب؟

-       مثلا آیا محتاط تر می شودند یا در افتا صراحت رای بیشتری پیدا می کنند؟

بله! آیا ایشان در زمان های مختلف فتوایشان سخت تر می شود یا سهل تر؟ مثلا ایشان وقتی وارد عرصه اجتماعیات شده و در زمان مشروطه با ان حجم عظیم اتفاقات و حوادث رو به رو می شوند، و موقعیت و دانش ایشان نیز نسبت به سابق افزایش می باید، مقدار تغییر فتوای شان چقدر است؟ و دیگر اینکه این تغییرات آیا در همان مسائل عبادی خلاصه می شود یا در مسائل فقهی مرتبط با اجتماع و سیاست و فقه الحکومه نیز دچار نوسان رای و تغییر و تبدل دیدگاهند؟

این یک کار لازم وضروری است تا روش و منهج فقهی اخوند خراسانی، برای نسل های آینده شناسایی و معرفی شود.مثلا آیا اخوند خراسانی به همانگونه که در کفایه موجز نویسند آیا در حواشی فقهی نیز که مخاطب انها عموم مردم هستند-نیز ایجاز نگارند یا نه؟ پیشنهاد ما این است که این منهج شناسی و کشف ادبیات فقهی برای همه فقها - و خصوصا برای اخوند خراسانی به علت تکثر حواشی ایشان- انجام شود. تحلیل فتوای سیاسی و اجتماعی آخوند نیز در همان سال های مشروطه که منجر به فوت ایشان شد نیز امری شایسته است.

-       این حاشیه نویسی بر رساله های علمیه دیگران و یا رساله نویسی، نتیجه کار فقیه است. به نظر شما برای کشف ادبیات فقهی فقیه،مثلا آخوند خراسانی، کار دیگری نباید کرد؟ مثلا اقدام به چاپ آثار فقهی چاپ نشده ایشان مثل تقریرات کتب فقه؟ آیا این امر بهتر نیست؟

بله! این مطلبی که بنده گفتم امکان انجامش وجود دارد ولی کار سختی است. چون ما روی صحنه کار فقیه یعنی همان فتوا را می بینیم و با هم می سنجیم و پشت صحنه را نمی بینیم.ولی اگر به تقررات فقه ایشان دسترسی داشته باشیم، و نیز به کتب فقهی ایشان رجوع کنیم، راحت تر می توانیم مشرب فقهی ایشان را بیابیم که مثلا آیا مشرب ایشان عرفی بوده یا عقلی و عقلایی بوده؟ یعنی همان چیزهایی که در این زمان به عنوان تفاوت های مکاتب نجف و قم می گویند. مثلا آخوند به اصول عملیه چقدر اعتنا دارد و چه مقدار مسائل را دلیل اجتهادی و یا با دلیل فقاهتی حل می کند؟ و اصول ایشان چه مقدار در فقه ایشان منعکس است و تطابقی بین فقه و اصول ایشان وجود دارد یا مبانی اصولی با برداشت ها و استدلال های فقهی ناسازگار است؟ این کار را با توجه به فقه فتوایی ایشان می توان انجام داد ولی تحلیل کامل منهج و مشرب فقهی ایشان منوط و وابسته به رجوع به آثار فقهی و نیز تقریرات فقهی ایشان است.از این رو چاپ تقریرات ایشان نیز فایده مند خواهد بود. ما در مقدمه همین مجموعه گزارشی کلی از آثار فقهی اخوند خراسانی ذکر کرده ایم والسلام.